De Broeders des gemeenen levens hadden sedert dat zij hadden opgehouden onderwijs te geven, waartoe ook geen noodzakelijkheid meer bestond, omdat de Jezuiëten toen al een college in den Bosch hadden geopend, geen reden van bestaan meer; bovendien was hunne vereeniging ongeoorloofd geworden, omdat zij weigerden kloosterlingen te worden. De Bossche Bisschop Zoesius ontbond daarom hunne vereeniging, aan welk besluit Aartshertog Albert 24 November 1617 zijne

Den 8 Juni 1623 besloten de Conventualen der Abdij van Berne het Rijke Fraterhuis te koopen, waarna zij den 10 Juli daaraanvolgende met de Broeders eene overeenkomst troffen over de wijze waarop zij met dezen dat huis gezamenlijk zouden bewonen 2). Toen dit contract gesloten was, kwam 9 en 15 Januari 1624 tusschen Bisschop Zoesius als eigenaar van het Arme Fraterhuis en tusschen het Kapittel van St. Jan van den Bosch als eigenaar van het Rijke Fraterhuis eene overeenkomst tot stand, waarbij zij over en weder hunne rechten en verplichtingen ten aanzien van die beide huizen vaststelden 3); hierna verkocht het Kapittel van St. Jan 9 December 1625 (Coeverincx t.a.p. II p. 145) het Rijke Fraterhuis aan de Abdij van Berne, welk huis toen aldus werd omschreven 4): alle alsulcken wooninghen van den convente van de Fratres met allen haren timmeragien ende structuren daer annex ende mede alle de huysen, erffenissen, hoven, boomgaerden ende de huysinghen van de Rycke Fratres, mitsgaders de vijff huysen, staende aen de gemeyn straete, mette acht cameren

Over gezegde kerk komt het een en ander voor bij Coeverincx t.a.p. II p. 166 en Prosp. Cuypers t.a.p. p. 486 en vlgd.; blijkens J. van Oudenhoven l.c. p. 119 lag Georgius Macropedius in die kerk voor haar koor begraven en hing aldaar zijn portret met dit grafschrift:

Het bezit dat de Paters der Abdij van Berne van het Fraterhuis hadden, was slechts van zeer korten duur, want den 12 September 1629 (Reg. n° 365 f. 355) verkochten: Heere Johan Moors, by der gratie Godts Abt van Berne; Heeren ende broederen Leonardt Bossche, prior; Norbertus Vercuylen, Augustijn Janss, Wouter van Groeningen, Cornelis van Griensven ende Bartholomeus Somers, presbyteren, religieusen ende Conventualen der voors. Abdye van Berne, des ordre van Premonstreyt 's Bisdoms van 's Hertogenbossche binnen dieselve stadt residerende, aan Guilliam van Bladel Andrieszoon het huis In den Witten voet, staende aan de Hinthamerstraat over de Geerlingsche brug opten hoeck van den inganck, daer men gaet nae d' Abdy van Berne tussen denselven inganck ex uno ende het huys In de roode tonne ex alio; item aan mr. Arnout van Broeckhoven, raad vanden Bosch, vier distincte ende besundere huysen off woningen, staende in de Hinthamerstraet ruerens aen ende omtrent de huisinge. In de roode tonne ende voirts andere erffenissen der voirs. Abdye van Berne. Dit transport zal, omdat bij het maken daarvan de overgave van den Bosch aan de Staten-Generaal elk oogenblik te wachten stond, ook wel niets anders dan eene schijnhandeling zijn geweest, in elk geval hebben de Staten Generaal, toen den Bosch zich aan hen had overgegeven, zich daaraan niet gestoord, want zij verklaarden alstoen ook het Fraterhuis met deszelfs bezittingen, als zijnde kloostergoed, ten behoeve van den Staat verbeurd. De Paters van de Abdij van Berne hebben daarop dat huis metterwoon verlaten en zich gevestigd op hun landgoed Bernheeze onder Heeswijk, dat destijds bestond uit een speelhuis en twee pacht-

Na voorbedoelde verbeurdverklaring is het Rijke Fraterhuis met het Fraterhuis zelf een tijdlang in gedeelten aan particulieren verhuurd geworden; dit duurde tot het jaar 1652, als wanneer het door den Staat in gedeelten aan diverse personen werd verkocht; de daarvan opgemaakte transportakten van 6 Juni 1652 (Reg. n° 402 f. 298 en vlgd.) houden daarover het volgende in:

Alsoo de Ridderschap, Edelen ende Steden van Hollant ende Westvrieslant, representerende de Staten van derzelven lande, hadden vercocht het Clooster mette kercke, gecomen van 't Capittel van St. (Jan), sijnde geapproprieert tot een seer bequame wooninge, metten hoff ende boomgaert daeraen, mitsgaders de stallinge ende een nieuwe camer oft speelhuys voor aen de straete int incomen van de poirt, soo ende in der voegen deselve by den heere president mr. Johan Gans bewoont werde, enz. ende dat den cooper sonde volgen de oude vervallen camer aen de noortwestsyde binnen de poort, metten eygendom van deselve poort ende den ganck mette camer boven de poort, mits stoppende het deurcosijn ende naer hem nemende tzelve cosijn ende de deuren, alleenlick gedoogende den vryen uytganck ende inganck van de volgende camers, staende binnen deselve poort, metten last van soodanige chijnsen als der Hertoch van Brabant daerop heeft, gehoort hebbende onder d'Abdye van Bern, sijnde onder d'administratie van den Rentmeester mr. Dirck Crab, enz., soo is gestaen voor Schepenen ondergeschreven de heere Floris Cant, als een van de heeren Gecommitteerden raden van Staten van Hollant ende Westvrieslant, enz. ende heeft hy wettelick ende erffelick opgedragen ende overgegeven midts desen my L. van Kessel tot behoeff van den voorgemelte Heere Gans 't voors. clooster mette

Item een camer, staende binnen de poorte van 't gewesen clooster der Abdye van Berne, daerinne gewoont heeft den Lieutenant van de Compaignye van den Heere Major Thuyl, geteeckent met n° I, ende dat de cooper van dese camer gehouden soude sijn met den cooper van de volgende camers de binnenscheytmuyr aldaer te metselen, halff te becostigen met de gerechticheyt van een vryen uyt ende ingangh door de poorte van de groote huysinghe, enz. Noch een camer daeraen, daerinne woonde Cathelijn van de Kerckhoff, geteeckent no. 2. Noch een camer daernevens, bewoont werdende by Willem Janszn van Soerendonck, geteeckent n° 3. Ende noch een camer daernevens, daerin woonde Mathijs Maertens, geteeckent met n° 4. Noch een camer daernevens, daerin woonde Jan Janszn, geteeckent met n° 5. Noch een camer daernevens, daerin gewoont hadde Philips La Haye, geteeckent n° 6. Sijnde de voirs. huysinge ende cameren alle gestaen ende gelegen in de Hinthamerstraet over de Geerlincxbrugge binnen de poorte des Cloosters off Abdye van Berne. Aan my L. van Kessel tot behoeff van aen voirs. Heere mr Johan Gans.

Item een huys ende erve naest de poorte van 't gewesen clooster, gecomen van 't Capittel van St. Jan, belent ten Oosten de erve van Goossen Bosch met een cleyn plaetsken daerachter ende een cleyn kelderken, springende onder de camer, geteeckent n° 6, bewoont werdende by Dierck van Gent, ende soude die cooper van desen gehouden sijn toe te metselen de deur comende binnen de poort van 't voors. clooster, enz. sijnde gecomen van d'Abdye van Bern ende gestaen ende gelegen in de Hinthamerstraet over de Geerlincxe brugge neffens de poorte des convents van Bern. Aen my L. van Kessel tot behoeff van de voorn. Heere mr Johan Gans.

Behalve voormelde drie koopen verkochten de Staten van Holland en West-Vriesland alstoen van het Rijke Fraterhuis en het Fraterhuis zelf ook nog, en wel aan:

Voorschreven goederen waren echter niet de eenige

Het huis de Drie leliën, hiervoren onder I vermeld, werd van deszelfs kooper Cornelis Verheyen geërfd door diens beide kinderen Cornelis en Maria Verheyen, welke laatste de echtgenoote was van Johannes de Bruyn, predikant van Babiloniënbroek; bij akte van boedelscheiding, den 5 November 1682 verleden ten overstaan van notaris Hendrik van Heeswijck, werd het toebedeeld aan den eerstgenoemde hunner; deze verkocht het 14 Juni 1686 (Reg. n° 478 f. 215), als wanneer het omschreven werd als: eene schoone huysinge, erve ende grooten hoff daerachter, gestaen ende gelegen in de Hinthamerstraat over de Geerlincxse brugge tusschen seecker straetien, genaemt het Raeymaeckersstraetie aen d'een sijde ende tusschen huys ende erve van Sr Johan ab Angelis 11) aen d'ander syde, streckende voor van de Hinthamerstraet tot op het water, de Diese genoemt, - aan Margrieta Biesters. Deze huwde met 1° Augustinus Uyttenbogaart; 2° den cornet Bernard Grave; nadat zij weduwe van dezen laatste was geworden, verkocht

Het belangrijkste gedeelte van het Fraterhuis was, zooals wij hiervoren reeds zagen, gekocht door mr. Johan Gans; deze zal daarop van deszelfs poort en het huis In den witten voet gebouwd hebben het kapitale heerenhuis, waarvan de rijke gevel nu nog bestaat en dat naar hem den naam van de Gansepoort kreeg; het is thans genummerd Hinthamerstraat 164.

Mr. Johan Gans, over wiens familie men zie J.M. Scheffer Nederlands Familiearchief in Ve Het geslacht Tromp p. 71 en vlgd., was de kleinzoon van Karel Gans, burgemeester van Brielle en Aechgen Heermans en zoon van Willem Gans, raad en rentmeester-generaal der Domeinen van het Land van Voorne en Johanna van Alblas.

Na eerst verschillende betrekkingen te Brielle, o.a. van burgemeester van die stad, bekleed te hebben, ging hij in 1630 naar 's Hertogenbosch, alwaar hij achtereenvolgens pensionaris en president-schepen van die stad, alsmede ontvanger der gemeene middelen werd 12). Hij was ook heer van Bommenede en Blois en huwde in 1628 met Catharina van der Wolf, woonachtig te den Haag; beiden werden in de St. Janskerk te den Bosch begraven in het hoogkoor ten Noorden van het hoogaltaar in een graf, waarop eene zerk lag, waarin de volgende kwartieren uitgebeiteld stonden:

alsmede dit grafschrift:

Tombeau de Messire Jean Gans, seigneur de Bommenede

et de Blois, mort le XXII Octob. 1674 et de Dame Caterine van der Wolf, dame dessus dit lieux, son épouse 13).

Blijkens Sassen De Protocollen der Helmondsche notarissen n° 186 deed Anna Maria Tromp, douairière van Cornelis Gans, in leven ridder-baronet, heer van Nuland, Bommenede en Blois, 12 December 1712 ten behoeve van Johan Willem de Groulart, heer van Surester, raad en schepen van den Bosch, afstand van hare rechten zoowel op den voormelde grafsteen als op eene kapel te Brielle, die zij tot nu toe met Johan Willem de Groulart in gemeenschap bezat. Zij deed dit, omdat zij veel respect en hoogagtinge had voor de voorouderen van hooggedagte haer overledenen man en omdat haer edele gaerne soude besorgen, dat de gebeentens in de voorschreven respective grave, waerin een ider gelegt is, in vrede bleven rusten ende niet mogte worden vervoert en stelde daarom de voorwaarde, dat de voornoemde graffstede en capelle nooyt sal moge werde vercogt ofte overgelaten huyten de lini of het geslagt van haer man zaliger.

Mr. Johan Gans had van zijne vrouw Catharina van der Wolf o.a. deze kinderen:

Een deel van het Fraterhuis werd door Philip Willem de Schmeling, raad en rentmeester-generaal der domeinen van Brabant in de stad en Meierij van den Bosch en heer van Nieuw-Herlaer voor de helft, geërfd van zijne ouders Nicolaas de Schmeling en de Groulart. Hij huwde met Maria Catharina gravin van Welderen, die, toen hij 22 Augustus 1782 kinderloos kwam te overlijden, van hem dit deel van het Fraterhuis erfde; zij deed het vervolgens den 3 December 1782 (Reg. n° 505 f. 12) door haren gemachtigde mr. Willem Cornelis Ackersdyck, schepen van den Bosch, als volgt verkoopen:

Zijnde al de voormelde perceelen door verkoopster geërfd van haren man, die ze weder geërfd had van zijne ouders en voorouders respectief.

Genoemde mr. Gerbrand Verster was evenals al de andere hiervoren reeds vermelde Verster's een afstammeling van Pieter Verster, die in 1602 te Capelle in de Langstraat

Pieter Verster voornoemd had van zijne vrouw Elisabeth Joosten van Sundert o.a. eenen zoon 19) mr. Abraham Verster, die griffier van het kwartier van Oisterwijk en secretaris der Dingbank aldaar was, alwaar hij 14 Januari 1690 overleed; zijne vrouw was Cornelia Daesdonck, die in November 1724 te den Bosch stierf en hem geschonken had o.a. eenen zoon Anthony Verster, (die van zijne vrouw Gabrielle de Mezières de Foucquet had eenen zoon Adriaan Eggerig Verster, den stamvader van den Katholieken tak der Verster's te Loon op Zand 20) en eenen zoon Pieter Verster, die huwde met Hillegonda Johnston), alsmede eenen zoon mr. Isaacq Verster, geboren te Oisterwijk 14 April 1661, schepen en raad van den Bosch, griffier van de Leen- en Tolkamer aldaar, enz., overleden te den Bosch, huwde 24 December 1697 Françoise Christina de Balbian, die hem o.a. schonk mr. Abraham Justus en Laurens Verster.

Mr. Abraham Justus Verster voornoemd was 25 Mei 1704 in den Bosch geboren, alwaar hij schepen en kolonel der Schutterijen, alsmede stadhouder van het Kwartier van Maasland werd; hij stierf te den Bosch 12 December 1776 en had van zijne vrouw Catharina van Haeften o.a. mr. Isaacq Verster, geboren te den Bosch 12 October 1736, advocaat aldaar, stadhouder van het Kwartier van Maasland, stierf ongehuwd te

Laurens Verster, hiervoren op blz. 119 genoemd, werd geboren te den Bosch 20 December 1706 en was predikant, eerst te Loon op Zand, daarna te Oisterwijk, alwaar hij 29 October 1776 overleed; hij huwde Maria Molengraaf, die hem o.a. schonk: mr. Isaacq Vester de Balbian, advocaat te den Bosch, stierf ongehuwd; Johannes Verster de Balbian, procureur en notaris te den Bosch, huwde Theodora van der Hoeven (van wie hij o.a. had Cornelis Govert Verster de Balbian, ongehuwd gestorven te den Bosch 22 Juli 1822.)

Van mr. Gerbrand Verster meergenoemd werd laatstbedoeld deel van het Fraterhuis geërfd door zijne weduwe Wilhelmina Charlotte de Suarz, die met de beide minderjarige kinderen, welke zij van haren eersten man Thomas de Suarz had, het overige daarvan reeds van hare moeder Magdalena de Groulart geërfd had.

Genoemde weduwe Verster zoo voor zich en als moedervoogdes over hare beide minderjarige kinderen de Suarz verkocht het deel van het Fraterhuis, dat zij en hare kinderen van hare moeder geërfd hadden en niet alleen uit een deel van het Rijke Fraterhuis maar ook uit het Fraterhuis zelf bestond, 7 Mei 1789 (Reg. n° 597 f. 24 vso) aan Francis Arent en aan Govardus Abbema, beiden woonachtig te den Bosch; het werd toen aldus omschreven: 1° huizing en erf, gelegen op het Hinthamereind in de Ganzepoort, mitsgaders stal en koetshuis; 2° twee groote moestuinen; 3° eene tuinmanswoning

Genoemde Govardus Abbema was te Drunen geboren en 31 Aug. 1748 te den Bosch ondertrouwd met Agnita Groenenboom, geboren en wonende aldaar, die hem o.a. schonk: Wouterus Abbema, gedoopt te den Bosch 19 October 1753; na te noemen Antoni Abbema, gedoopt aldaar 26 September 1757 en den zooeven genoemden Govardus Abbema, gedoopt aldaar 11 Aug. 1762 22). De executeurs van het testament van genoemde

Het deel van het Rijke Fraterhuis en van het Fraterhuis zelf, dat Wilhelmina Charlotta de Suarz van haren tweeden man mr. Gerbrand Verster had geërfd en dat was hetgeen deze, als voorzegd, 3 December 1782 had gekocht, werd door haar 7 Mei 1789 (Reg. n° 597 f. 24 vso) verkocht aan Charles Jean Gallé, Waalsch predikant en professor in de wijsbegeerte aan de Illustre school te den Bosch, die in de Gansepoort 5 September 1811 overleed 24).

Over het Rijke Fraterhuis en het Fraterhuis zelf, alsmede over het Arme Fraterhuis bracht mr. Johan Hendrik van der Does in 1810 het volgend rapport uit: „Van de Abdij van Berne in den Bosch is niets meerder van 't gebouw te

In 1835 of 36 werden het gebouw, dat op het erf van het Fraterhuis langs de Hinthamerstraat staat, en deszelfs erf ingericht tot de glasslijperij van Mivion; toen die had opgehouden te bestaan, is dit gebouw met erf in 1853 verkocht geworden aan de Congregatie der Zusters van Liefde van Tilburg, welke er scholen in oprichtte.

Op een deel van het erf van het Fraterhuis, dat over de Dieze gelegen is, werd in 1855 opgericht een gesticht van het Bedeelingsfonds ter verpleging van arme oude vrouwen en meisjes; het is thans het St. Agnesgesticht; de verder op Walwaarts gelegen terreinen van het Fraterhuis zijn in verloop van tijd aan verschillende personen verkocht geworden, terwijl de Zuid-Willemsvaart er door heen gegraven is.

Zooals uit vorenstaande beschrijving reeds zal gebleken zijn, waren het Rijke Fraterhuis en het Fraterhuis zelf in den loop der tijden zoozeer dooreen gemengd, dat ik ze niet meer uit elkander heb kunnen houden.